DILI, 29 Juรฑu 2025
Grupu โBsoโotโ ka tebe-tebes tradisionรกl no โBijo Metoโ hosi Rejiaun Administrativa Espesiรกl Oecusse Ambeno (RAEOA), reprezenta hosi suku Usi-taco, aprezenta hodi halo animasaun bรก partisipante sira iha Konferรฉnsia Komunidade Luzo-Aziรกtika (APCC) bรก dala-haat iha CCD, loron da-toluk ka loron ikus, domingu (29/06/2025).
Tebe-tebe Bso’ot halaโo hosi mane no feto. Bsoโot neโe indika bรก mane sira no Lelet neโe indika bรก feto sira.
Lia-fuan Bso’ot no Lelet mai-hosi lian Baikenu ho sentidu Tebe-Tebe. Kultura Bso’ot no Lelet hatudu identidade orijinรกl Atoni-oan hafurak ho ninia vestuรกriu tradisionรกl sira mak hanesan:
๐. ๐๐ฎ๐ง-๐๐๐ค๐จ ๐ค๐๐ญ๐๐ค ๐ฆ๐จ๐ซ๐ญ๐๐ง ๐ง๐โ๐๐๐ฬ ๐๐๐ญ๐จ ๐ง๐จ ๐ฆ๐๐ง๐ ๐๐๐ฅ๐ ๐ญ๐๐ซ๐ ๐ข๐ก๐ ๐ค๐๐ค๐จ๐ซ๐จ๐ค ๐ง๐จ ๐๐๐ข๐๐๐ข๐ง ๐ฎ๐ญ๐ข๐ฅ๐ข๐ณ๐ ๐ฆ๐จฬ๐ฌ ๐ก๐จ๐๐ข ๐ก๐๐๐จ๐ฅ๐ข๐ง ๐๐๐ญ๐จ.
๐. ๐๐จ๐๐-๐๐จ๐ง๐ ๐ค๐ ๐๐ข๐ญ๐ซ๐-๐๐๐ฌ๐ข ๐ง๐ฎโ๐ฎ๐๐ฬ๐ซ ๐ฌ๐ขฬ๐ฆ๐๐จ๐ฅ๐ฎ ๐๐จ๐ซ๐ฌ๐ ๐ค๐ ๐ฉ๐จ๐๐๐ซ
๐. ๐๐๐ฌ๐ฎโ๐ข ๐ค๐ ๐๐๐๐๐จ๐ฅ ๐๐จ๐ง๐ข ๐ค๐๐ญ๐๐ค, ๐
๐๐ซ๐ฎ ๐๐๐ฌ๐ข ๐ง๐ฎโ๐ฎ๐๐ฬ๐ซ ๐ฌ๐ข๐ฆ๐๐จ๐ฅ๐ฎ ๐ซ๐ข๐ค๐ฎ-๐ฌ๐จ๐ข๐ง ๐ง๐จ ๐ฆ๐จ๐ซ๐ข๐ฌ ๐๐ขโ๐๐ค.
๐. ๐๐ฎ๐ข๐ญ-๐๐๐ฌ๐ ๐ค๐ ๐๐ข๐ง๐ญ๐ฎ ๐ฆ๐ฎ๐ญ๐ข๐ง ๐ง๐ฎโ๐ฎ๐๐ฬ๐ซ ๐ฌ๐ขฬ๐ฆ๐๐จ๐ฅ๐ฎ ๐ฎ๐ง๐ข๐๐๐๐.
๐. ๐๐๐ญ๐ ๐ค๐๐ญ๐๐ค, ๐๐๐ข๐ฌ ๐๐ฬ ๐ฆ๐๐ง๐ ๐ง๐จ ๐ฅ๐ข๐-๐๐ฎ๐๐ง ๐๐๐ญ๐ ๐ฆ๐จฬ๐ฌ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐๐ข๐ค๐ โ๐๐ฌ๐ค๐จ๐ฅ๐ฅ๐ ๐ค๐ ๐ก๐ข๐ฅ๐ขโ
๐. ๐๐๐ข๐ฌ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐๐ข๐ค๐, ๐ญ๐๐ข๐ฌ ๐๐ฬ ๐๐๐ญ๐จ ๐ง๐จ ๐ฅ๐ข๐-๐๐ฎ๐๐ง ๐๐๐ข๐ฌ ๐ฆ๐จฬ๐ฌ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐๐ข๐ค๐ โ๐๐๐ญ๐ฎโ.
๐. ๐๐๐ง๐ฎ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐๐ข๐ค๐, ๐๐ซ๐๐ง๐ฎ ๐ง๐โ๐๐๐ฬ ๐ค๐๐ฌ๐ข ๐ข๐ก๐ ๐๐ข๐ง.
๐. ๐๐ฎ๐ง๐ข ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐๐ข๐ค๐ ๐ฌ๐ฎ๐ซ๐ข๐ค.
๐. ๐๐๐ง๐ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐๐ข๐ค๐, ๐๐จ๐ง๐ ๐ฆ๐๐ค ๐๐๐ญ๐จ ๐ฌ๐ข๐ซ๐ ๐๐๐ค๐ฎ ๐ฎ๐ณ๐ ๐๐ข. ๐๐๐ง๐ ๐ก๐๐ฆ๐ฎ๐ญ๐ฎ๐ค ๐ฅ๐ข๐ฆ๐ ๐ก๐๐๐๐ก๐ ๐๐ฬ ๐ฉ๐๐ซ๐ญ๐ ๐ญ๐จ๐ฅ๐ฎ ๐ฆ๐๐ค ๐ก๐๐ง๐๐ฌ๐๐ง: ๐๐ซ๐ข๐ฆ๐๐ข๐ซ๐ฎ, ๐๐จ๐ฅ๐ฎ๐ค ๐ฆ๐๐ค ๐ข๐๐ ๐๐โ๐ข๐ญ ๐ข๐ก๐ ๐ฉ๐๐ซ๐ญ๐ ๐ค๐๐ซ๐ฎ๐ค. ๐๐ก๐ ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ณ๐ข๐ฌ๐๐ฎ๐ง ๐ฆ๐ฎฬ๐ณ๐ข๐ค๐ ๐ค๐๐ซ๐ข๐ค ๐ง๐ข๐ ๐ง๐ฎโ๐ฎ๐๐ฬ๐ซ ๐๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐๐งฬ๐๐ง๐ญ๐ ๐ก๐จ ๐๐ฎ๐ง๐ฌ๐๐ฎ๐ง ๐๐ญ๐ฎ ๐๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐๐งฬ๐ ๐ง๐จ ๐ก๐๐ก๐ฎฬ. ๐๐๐ ๐ฎ๐ง๐๐ฎ, ๐๐๐จ๐ฅ๐ ๐ข๐ก๐ ๐ซ๐ฎ๐ ๐ข๐ก๐ ๐ค๐ฅ๐๐ซ๐๐ง, ๐ข๐ก๐ ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ณ๐ข๐ฌ๐๐ฎ๐ง ๐ฆ๐ฎฬ๐ณ๐ข๐ค๐ ๐ค๐๐ซ๐ข๐ค ๐ก๐๐ง๐๐ซ๐๐ง ๐ฆ๐๐ฅ๐จ๐๐ข๐. ๐๐๐ซ๐ฌ๐๐ข๐ซ๐ฎ, ๐๐ญ๐ ๐ข๐ก๐ ๐ซ๐ฎ๐ ๐ข๐ก๐ ๐ฉ๐๐ซ๐ญ๐ ๐ฅ๐ข๐ฆ๐๐ง ๐ฅ๐จ๐จ๐ฌ ๐ง๐ข๐๐ง, ๐ง๐โ๐๐๐ฬ ๐ข๐ก๐ ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ณ๐ข๐ฌ๐๐ฎ๐ง ๐ฆ๐ฎฬ๐ณ๐ข๐ค๐ ๐ค๐๐ซ๐ข๐ค ๐ก๐๐ง๐๐ซ๐๐ง ๐๐๐ข๐ฑ๐ฎ.
๐๐. ๐๐’๐ ๐ฌ๐ข๐ ๐ฆ๐ญ๐ข๐ค๐, ๐๐๐๐๐๐จ๐ค. ๐๐๐๐๐๐จ๐ค ๐ง๐โ๐ ๐ข๐๐ ๐๐โ๐ข๐ญ ๐ง๐จ ๐ฌ๐ข๐ซ๐ ๐ง๐โ๐๐๐ฬ ๐๐๐ค๐ฎ ๐ง๐โ๐ ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ฌ๐ญ๐ฎ ๐ก๐จ๐ฌ๐ข ๐ ๐ซ๐ฎ๐ฉ๐ฎ ๐๐๐ญ๐จ ๐ก๐๐ก๐ฎฬ ๐ก๐จ๐ฌ๐ข ๐ง๐โ๐ข๐ง ๐ซ๐ฎ๐ ๐ญ๐จโ๐จ ๐ง๐๐๐ง ๐ง๐จ ๐๐๐ฅ๐ ๐ฅ๐ข๐ฎ, ๐ก๐จ ๐๐๐ค๐ฎ ๐ญ๐ฎ๐ข๐ซ ๐ซ๐ข๐ญ๐ฆ๐ฎ ๐ฌ๐๐ง๐ ๐ง๐ข๐๐ง ๐ญ๐ซ๐จ๐ค๐ ๐ฆ๐๐ฅ๐ฎ.
Atoni-oan sira halo Bso’ot no Lelet ida-ne’e hodi hatudu ksolok ida ne’ebรฉ laiha rohan, bainhira sira hetan vitรณria ruma, hosi luta ka funu neโebรฉ naruk. Atoni-oan sira mรณs halo kultura Bso’ot no Lelet, bainhira iha atividade importante sira mak hanesan: Iha tempu fase-matan bรก bebรฉ neโebรฉ foin moris, Iha momentu hafolin feto, iha momentu halouma lulik no iha momentu simu bainaka importante iha eventu ruma.
Ema hamutuk rua nulu resin hitu (27) ka bele liu, kompostu hosi feto no mane mak involve iha toka Bso’ot no Lelet ida-ne’e.
Iha oportunidade ida neโe sira tebe hodi forma letra hamutuk haat mak hanesan: Letra A sigla, Atoni, Letra O sigla Oecusse no Letra T no L sigla Timor-Leste.
Kona-bรก kultura Bijo Meto. Lia-fuan โBijo Metoโ mai hosi lian Baikenu ho lia-fuan badak rua maka hanesan Bijol katak Biola no Meto katak Atoni-oan, nune’e lia-fuan Bijo Meto signifika katak Atoni-oan sira nia Biola.
Hanesan mรณs tipu mรบzika tradisionรกl ida hosi Rejiaun Administrativa Espesiรกl-Oecusse Ambeno, ne’ebรฉ halo hosi ai maran ne’ebรฉ mamar, hodi bele eskulpidu.
Bijo meto iha deโit tali hamutuk haat. Bai-bain Atoni-oan sira toka Bijo Meto, alende halo animasaun, nune’e mรณs hodi fรณ Bem-Vindo ka bolu ema hotu-hotu atu mai hamutuk, hodi hahรบ serimรณnia importante ruma.
Ema hamutuk sanulu resin rua (12) ka bele mรณs liu kompostu hosi feto no mane mak involve iha toka mรบzika tradisionรกl Bijo Meto ida-ne’e.
Partisipa iha sesaun loron da-toluk neโe mak hanesan Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmรฃo, Vise-Primeiru-Ministru, Ministru Koordenadรณr Asuntus Ekonรณmikus no Ministru Turizmu no Ambiente, Francisco Kalbuadi Lay, membru Governu sira, reprezentante Komunidade Portugueza hosi Malaca (Malรกzia), Burghers Portugu ezes hosi Batticaloa (Sri Lanka), Bayingyis hosi Vale Mu (Mianmar), Parรณquia sira hosi Conceiรงรฃo, Sta. Cruz no Nossa Senhora do Rosรกrio (Tailรขndia), Macau (China), Goa (รndia), Tugu Mardijkers hosi Jakarta no Larantuqueiros ka Topasses hosi illa Flores nian (Indonรฉzia).
Konferรชnsia neโe mรณs halibur akadรฉmiku sira, investigadรณr sira, lรญder kulturรกl sira, artista no dignitรกriu mai-hosi mundu luzรณfonu hodi partilla rezultadu hosi sira-nia estudu no diversas esperiรฉnsias inklui estudante hosi Universidade sira iha Dili no konvidadu sira.
(Mรฉdia-GPM)