๐†๐‘๐”๐๐” โ€œ๐๐’๐Žโ€™๐Ž๐“โ€ ๐‘๐€๐„๐Ž๐€ ๐€๐๐ˆ๐Œ๐€ ๐Š๐Ž๐๐…๐„๐‘๐„ฬ๐๐’๐ˆ๐€ ๐€๐๐‚๐‚ ๐ƒ๐€-๐‡๐€๐€๐“, ๐‹๐Ž๐‘๐Ž๐ ๐ˆ๐Š๐”๐’

DILI, 29 Juรฑu 2025
Grupu โ€œBsoโ€™otโ€ ka tebe-tebes tradisionรกl no โ€œBijo Metoโ€ hosi Rejiaun Administrativa Espesiรกl Oecusse Ambeno (RAEOA), reprezenta hosi suku Usi-taco, aprezenta hodi halo animasaun bรก partisipante sira iha Konferรฉnsia Komunidade Luzo-Aziรกtika (APCC) bรก dala-haat iha CCD, loron da-toluk ka loron ikus, domingu (29/06/2025).
Tebe-tebe Bso’ot halaโ€™o hosi mane no feto. Bsoโ€™ot neโ€™e indika bรก mane sira no Lelet neโ€™e indika bรก feto sira.
Lia-fuan Bso’ot no Lelet mai-hosi lian Baikenu ho sentidu Tebe-Tebe. Kultura Bso’ot no Lelet hatudu identidade orijinรกl Atoni-oan hafurak ho ninia vestuรกriu tradisionรกl sira mak hanesan:
๐Ÿ. ๐‹๐ฎ๐ง-๐‹๐ž๐ค๐จ ๐ค๐š๐ญ๐š๐ค ๐ฆ๐จ๐ซ๐ญ๐ž๐ง ๐ง๐žโ€™๐ž๐›๐žฬ ๐Ÿ๐ž๐ญ๐จ ๐ง๐จ ๐ฆ๐š๐ง๐ž ๐›๐ž๐ฅ๐ž ๐ญ๐š๐ซ๐š ๐ข๐ก๐š ๐ค๐š๐ค๐จ๐ซ๐จ๐ค ๐ง๐จ ๐›๐š๐ข๐›๐š๐ข๐ง ๐ฎ๐ญ๐ข๐ฅ๐ข๐ณ๐š ๐ฆ๐จฬ๐ฌ ๐ก๐จ๐๐ข ๐ก๐š๐Ÿ๐จ๐ฅ๐ข๐ง ๐Ÿ๐ž๐ญ๐จ.
๐Ÿ. ๐’๐จ๐ž๐›-๐๐จ๐ง๐ž ๐ค๐š ๐Œ๐ข๐ญ๐ซ๐š-๐›๐ž๐ฌ๐ข ๐ง๐ฎโ€™๐ฎ๐๐šฬ๐ซ ๐ฌ๐ขฬ๐ฆ๐›๐จ๐ฅ๐ฎ ๐Ÿ๐จ๐ซ๐ฌ๐š ๐ค๐š ๐ฉ๐จ๐๐ž๐ซ
๐Ÿ‘. ๐Š๐š๐ฌ๐ฎโ€™๐ข ๐ค๐š ๐’๐š๐›๐š๐จ๐ฅ ๐๐จ๐ง๐ข ๐ค๐š๐ญ๐š๐ค, ๐…๐š๐ซ๐ฎ ๐›๐ž๐ฌ๐ข ๐ง๐ฎโ€™๐ฎ๐๐šฬ๐ซ ๐ฌ๐ข๐ฆ๐›๐จ๐ฅ๐ฎ ๐ซ๐ข๐ค๐ฎ-๐ฌ๐จ๐ข๐ง ๐ง๐จ ๐ฆ๐จ๐ซ๐ข๐ฌ ๐๐ขโ€™๐š๐ค.
๐Ÿ’. ๐Œ๐ฎ๐ข๐ญ-๐Š๐š๐ฌ๐ž ๐ค๐š ๐’๐ข๐ง๐ญ๐ฎ ๐ฆ๐ฎ๐ญ๐ข๐ง ๐ง๐ฎโ€™๐ฎ๐๐šฬ๐ซ ๐ฌ๐ขฬ๐ฆ๐›๐จ๐ฅ๐ฎ ๐ฎ๐ง๐ข๐๐š๐๐ž.
๐Ÿ“. ๐๐ž๐ญ๐ž ๐ค๐š๐ญ๐š๐ค, ๐“๐š๐ข๐ฌ ๐›๐šฬ ๐ฆ๐š๐ง๐ž ๐ง๐จ ๐ฅ๐ข๐š-๐Ÿ๐ฎ๐š๐ง ๐๐ž๐ญ๐ž ๐ฆ๐จฬ๐ฌ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐Ÿ๐ข๐ค๐š โ€œ๐ž๐ฌ๐ค๐จ๐ฅ๐ฅ๐š ๐ค๐š ๐ก๐ข๐ฅ๐ขโ€
๐Ÿ”. ๐“๐š๐ข๐ฌ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐Ÿ๐ข๐ค๐š, ๐ญ๐š๐ข๐ฌ ๐›๐šฬ ๐Ÿ๐ž๐ญ๐จ ๐ง๐จ ๐ฅ๐ข๐š-๐Ÿ๐ฎ๐š๐ง ๐“๐š๐ข๐ฌ ๐ฆ๐จฬ๐ฌ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐Ÿ๐ข๐ค๐š โ€œ๐“๐ž๐ญ๐ฎโ€.
๐Ÿ•. ๐๐š๐ง๐ฎ ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐Ÿ๐ข๐ค๐š, ๐“๐ซ๐ž๐ง๐ฎ ๐ง๐žโ€™๐ž๐›๐žฬ ๐ค๐ž๐ฌ๐ข ๐ข๐ก๐š ๐š๐ข๐ง.
๐Ÿ–. ๐’๐ฎ๐ง๐ข ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐ข๐Ÿ๐ข๐ค๐š ๐ฌ๐ฎ๐ซ๐ข๐ค.
๐Ÿ—. ๐’๐ž๐ง๐ž ๐ฌ๐ข๐ ๐ง๐Ÿ๐ข๐ค๐š, ๐†๐จ๐ง๐  ๐ฆ๐š๐ค ๐Ÿ๐ž๐ญ๐จ ๐ฌ๐ข๐ซ๐š ๐›๐š๐ค๐ฎ ๐ฎ๐ณ๐š ๐š๐ข. ๐’๐ž๐ง๐ž ๐ก๐š๐ฆ๐ฎ๐ญ๐ฎ๐ค ๐ฅ๐ข๐ฆ๐š ๐ก๐š๐Ÿ๐š๐ก๐ž ๐›๐šฬ ๐ฉ๐š๐ซ๐ญ๐ž ๐ญ๐จ๐ฅ๐ฎ ๐ฆ๐š๐ค ๐ก๐š๐ง๐ž๐ฌ๐š๐ง: ๐๐ซ๐ข๐ฆ๐ž๐ข๐ซ๐ฎ, ๐“๐จ๐ฅ๐ฎ๐ค ๐ฆ๐š๐ค ๐ข๐๐š ๐๐žโ€™๐ข๐ญ ๐ข๐ก๐š ๐ฉ๐š๐ซ๐ญ๐ž ๐ค๐š๐ซ๐ฎ๐ค. ๐ˆ๐ก๐š ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ณ๐ข๐ฌ๐š๐ฎ๐ง ๐ฆ๐ฎฬ๐ณ๐ข๐ค๐š ๐ค๐š๐ซ๐ข๐ค ๐ง๐ข๐š ๐ง๐ฎโ€™๐ฎ๐๐šฬ๐ซ ๐š๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐š๐งฬƒ๐š๐ง๐ญ๐ž ๐ก๐จ ๐Ÿ๐ฎ๐ง๐ฌ๐š๐ฎ๐ง ๐š๐ญ๐ฎ ๐š๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐š๐งฬƒ๐š ๐ง๐จ ๐ก๐š๐ก๐ฎฬ. ๐’๐ž๐ ๐ฎ๐ง๐๐ฎ, ๐Š๐›๐จ๐ฅ๐š ๐ข๐ก๐š ๐ซ๐ฎ๐š ๐ข๐ก๐š ๐ค๐ฅ๐š๐ซ๐š๐ง, ๐ข๐ก๐š ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ณ๐ข๐ฌ๐š๐ฎ๐ง ๐ฆ๐ฎฬ๐ณ๐ข๐ค๐š ๐ค๐š๐ซ๐ข๐ค ๐ก๐š๐ง๐š๐ซ๐š๐ง ๐ฆ๐ž๐ฅ๐จ๐๐ข๐š. ๐“๐ž๐ซ๐ฌ๐ž๐ข๐ซ๐ฎ, ๐Ž๐ญ๐ž ๐ข๐ก๐š ๐ซ๐ฎ๐š ๐ข๐ก๐š ๐ฉ๐š๐ซ๐ญ๐ž ๐ฅ๐ข๐ฆ๐š๐ง ๐ฅ๐จ๐จ๐ฌ ๐ง๐ข๐š๐ง, ๐ง๐žโ€™๐ž๐›๐žฬ ๐ข๐ก๐š ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ณ๐ข๐ฌ๐š๐ฎ๐ง ๐ฆ๐ฎฬ๐ณ๐ข๐ค๐š ๐ค๐š๐ซ๐ข๐ค ๐ก๐š๐ง๐š๐ซ๐š๐ง ๐๐š๐ข๐ฑ๐ฎ.
๐Ÿ๐ŸŽ. ๐Š๐ž’๐ž ๐ฌ๐ข๐ ๐ฆ๐ญ๐ข๐ค๐š, ๐๐š๐›๐š๐๐จ๐ค. ๐๐š๐›๐š๐๐จ๐ค ๐ง๐žโ€™๐ž ๐ข๐๐š ๐๐žโ€™๐ข๐ญ ๐ง๐จ ๐ฌ๐ข๐ซ๐š ๐ง๐žโ€™๐ž๐›๐žฬ ๐›๐š๐ค๐ฎ ๐ง๐žโ€™๐ž ๐ค๐จ๐ฆ๐ฉ๐จ๐ฌ๐ญ๐ฎ ๐ก๐จ๐ฌ๐ข ๐ ๐ซ๐ฎ๐ฉ๐ฎ ๐Ÿ๐ž๐ญ๐จ ๐ก๐š๐ก๐ฎฬ ๐ก๐จ๐ฌ๐ข ๐ง๐šโ€™๐ข๐ง ๐ซ๐ฎ๐š ๐ญ๐จโ€™๐จ ๐ง๐ž๐ž๐ง ๐ง๐จ ๐›๐ž๐ฅ๐ž ๐ฅ๐ข๐ฎ, ๐ก๐จ ๐›๐š๐ค๐ฎ ๐ญ๐ฎ๐ข๐ซ ๐ซ๐ข๐ญ๐ฆ๐ฎ ๐ฌ๐ž๐ง๐ž ๐ง๐ข๐š๐ง ๐ญ๐ซ๐จ๐ค๐š ๐ฆ๐š๐ฅ๐ฎ.
Atoni-oan sira halo Bso’ot no Lelet ida-ne’e hodi hatudu ksolok ida ne’ebรฉ laiha rohan, bainhira sira hetan vitรณria ruma, hosi luta ka funu neโ€™ebรฉ naruk. Atoni-oan sira mรณs halo kultura Bso’ot no Lelet, bainhira iha atividade importante sira mak hanesan: Iha tempu fase-matan bรก bebรฉ neโ€™ebรฉ foin moris, Iha momentu hafolin feto, iha momentu halouma lulik no iha momentu simu bainaka importante iha eventu ruma.
Ema hamutuk rua nulu resin hitu (27) ka bele liu, kompostu hosi feto no mane mak involve iha toka Bso’ot no Lelet ida-ne’e.
Iha oportunidade ida neโ€™e sira tebe hodi forma letra hamutuk haat mak hanesan: Letra A sigla, Atoni, Letra O sigla Oecusse no Letra T no L sigla Timor-Leste.
Kona-bรก kultura Bijo Meto. Lia-fuan โ€œBijo Metoโ€ mai hosi lian Baikenu ho lia-fuan badak rua maka hanesan Bijol katak Biola no Meto katak Atoni-oan, nune’e lia-fuan Bijo Meto signifika katak Atoni-oan sira nia Biola.
Hanesan mรณs tipu mรบzika tradisionรกl ida hosi Rejiaun Administrativa Espesiรกl-Oecusse Ambeno, ne’ebรฉ halo hosi ai maran ne’ebรฉ mamar, hodi bele eskulpidu.
Bijo meto iha deโ€™it tali hamutuk haat. Bai-bain Atoni-oan sira toka Bijo Meto, alende halo animasaun, nune’e mรณs hodi fรณ Bem-Vindo ka bolu ema hotu-hotu atu mai hamutuk, hodi hahรบ serimรณnia importante ruma.
Ema hamutuk sanulu resin rua (12) ka bele mรณs liu kompostu hosi feto no mane mak involve iha toka mรบzika tradisionรกl Bijo Meto ida-ne’e.
Partisipa iha sesaun loron da-toluk neโ€™e mak hanesan Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmรฃo, Vise-Primeiru-Ministru, Ministru Koordenadรณr Asuntus Ekonรณmikus no Ministru Turizmu no Ambiente, Francisco Kalbuadi Lay, membru Governu sira, reprezentante Komunidade Portugueza hosi Malaca (Malรกzia), Burghers Portugu ezes hosi Batticaloa (Sri Lanka), Bayingyis hosi Vale Mu (Mianmar), Parรณquia sira hosi Conceiรงรฃo, Sta. Cruz no Nossa Senhora do Rosรกrio (Tailรขndia), Macau (China), Goa (รndia), Tugu Mardijkers hosi Jakarta no Larantuqueiros ka Topasses hosi illa Flores nian (Indonรฉzia).
Konferรชnsia neโ€™e mรณs halibur akadรฉmiku sira, investigadรณr sira, lรญder kulturรกl sira, artista no dignitรกriu mai-hosi mundu luzรณfonu hodi partilla rezultadu hosi sira-nia estudu no diversas esperiรฉnsias inklui estudante hosi Universidade sira iha Dili no konvidadu sira.
(Mรฉdia-GPM)

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

error: