𝐏𝐌 𝐗𝐀𝐍𝐀𝐍𝐀 𝐊𝐎𝐍𝐓𝐄𝐍𝐓𝐄 𝐓𝐀𝐍𝐁𝐀 𝐋𝐈́𝐃𝐄𝐑 𝐒𝐈𝐑𝐀 𝐒𝐈𝐌𝐔 𝐈𝐍𝐓𝐄𝐆𝐑𝐀𝐒𝐀𝐔𝐍 𝐓IMOR 𝐋ESTE 𝐁𝐀́ 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍 𝐈𝐇𝐀 𝟐𝟎𝟐𝟓

𝐏𝐌 𝐗𝐀𝐍𝐀𝐍𝐀 𝐊𝐎𝐍𝐓𝐄𝐍𝐓𝐄 𝐓𝐀𝐍𝐁𝐀 𝐋𝐈́𝐃𝐄𝐑 𝐒𝐈𝐑𝐀 𝐒𝐈𝐌𝐔 𝐈𝐍𝐓𝐄𝐆𝐑𝐀𝐒𝐀𝐔𝐍 𝐓𝐋 𝐁𝐀́ 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍 𝐈𝐇𝐀 𝟐𝟎𝟐𝟓
KUALA-LUMPUR, 28 Maiu 2025
Primeiru-Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão kontente tanba durante Simeira ASEAN bá dala-46, líder hotu-hotu fó apoiu tomak bá Timor-Leste (TL) atu bele adere bá organizasaun Rejionál Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) ne’ebé nu’udár forum importante, hodi ko’alia kona-bá situasaun hotu-hotu ne’ebé akontese iha mundu.
PM Xanana espressa ida-ne’e iha Kuala Lumpur, Malázia molok fila hikas mai Dili, kuarta (28/05/2025).
“𝐇𝐚’𝐮 𝐤𝐨𝐧𝐭𝐞𝐧𝐭𝐞 𝐭𝐚𝐧𝐛𝐚 𝐢𝐡𝐚 𝐤𝐞𝐝𝐚𝐧 𝐥𝐨𝐫𝐨𝐧 𝐝𝐚𝐡𝐮𝐥𝐮𝐤, 𝐫𝐚𝐢 𝐡𝐨𝐭𝐮-𝐡𝐨𝐭𝐮 𝐟𝐨́ 𝐬𝐢𝐫𝐚-𝐧𝐢𝐚 𝐚𝐩𝐨𝐢𝐚 𝐭𝐨𝐦𝐚𝐤 𝐛𝐚́ 𝐓𝐢𝐦𝐨𝐫 𝐋𝐞𝐬𝐭𝐞 𝐚𝐭𝐮 𝐬𝐚𝐢 𝐦𝐞𝐦𝐛𝐫𝐮 𝐩𝐥𝐞𝐧𝐮 𝐢𝐡𝐚 𝐭𝐢𝐧𝐚𝐧 𝟐𝟎𝟐𝟓,” Primeiru-Ministru hateten.
Antes ne’e mós Primeiru-Ministru Malázia ko’alia ho Kay Rala Xanana Gusmão via telefónika hodi husu atu haree didi’ak kritéria balun ne’ebé mak seidauk priense, buka haree didi’ak hodi priense.
“𝐀𝐩𝐫𝐨𝐯𝐞𝐢𝐭𝐚 𝐨𝐫𝐚𝐬-𝐧𝐞’𝐞 𝐝𝐚𝐮𝐝𝐚𝐮𝐧 𝐏𝐫𝐞𝐳𝐢𝐝𝐞𝐧𝐭𝐞 𝐏𝐚𝐫𝐥𝐚𝐦𝐞𝐧𝐭𝐮 𝐍𝐚𝐬𝐢𝐨𝐧𝐚́𝐥, 𝐌𝐚𝐫𝐢𝐚 𝐅𝐞𝐫𝐧𝐚𝐧𝐝𝐚 𝐋𝐚𝐲 𝐦𝐨́𝐬 𝐩𝐚𝐫𝐭𝐢𝐬𝐢𝐩𝐚 𝐢𝐡𝐚 𝐒𝐢𝐦𝐞𝐢𝐫𝐚 𝐧𝐞’𝐞, 𝐧𝐢𝐚 𝐬𝐢𝐦𝐮 𝐨𝐧𝐚 𝐚𝐯𝐢𝐳𝐮 𝐤𝐚𝐭𝐚𝐤 𝐛𝐮𝐚𝐭 𝐬𝐢𝐫𝐚 𝐧𝐞’𝐞𝐛𝐞́ 𝐤𝐨𝐧𝐚-𝐛𝐚́ 𝐋𝐞𝐢 𝐚𝐭𝐮 𝐡𝐚𝐫𝐮𝐤𝐚 𝐛𝐚́ 𝐏𝐚𝐫𝐥𝐚𝐦𝐞𝐧𝐭𝐮 𝐟𝐚𝐯𝐨́𝐫 𝐢𝐝𝐚 𝐝𝐢𝐬𝐤𝐮𝐭𝐞 𝐡𝐨𝐝𝐢 𝐚𝐩𝐫𝐨𝐯𝐚 𝐥𝐚𝐥𝐚𝐢𝐬, 𝐭𝐚𝐧𝐛𝐚 𝐢𝐝𝐚-𝐧𝐞’𝐞 𝐦𝐚𝐤 𝐬𝐞𝐢 𝐬𝐚𝐢 𝐤𝐨𝐧𝐝𝐢𝐬𝐚𝐮𝐧 𝐚𝐭𝐮 𝐢𝐭𝐚 𝐛𝐞𝐥𝐞 𝐭𝐚𝐦𝐚 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍,” Xanana husu.
TL sei iha tempu fulan-haat atu haree buat sira ne’e, nune’e Primeiru-Ministru husu bo’ot katak durante fulan-haat ne’e Prezidente Parlamentu ho membru Governu sira tenke aselera lalais saida mak presiza hodi kompleta, nune’e iha fulan-Outubru TL bele sai membru plenu ASEAN.
“𝐅𝐨́𝐫𝐮𝐦 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍 𝐢𝐦𝐩𝐨𝐫𝐭𝐚𝐧𝐭𝐞 𝐭𝐞𝐛𝐭𝐞𝐛𝐞𝐬 𝐭𝐚𝐧𝐛𝐚 𝐥𝐢𝐮-𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐟𝐨́𝐫𝐮𝐦 𝐬𝐢𝐫𝐚-𝐧𝐞’𝐞 𝐥𝐢́𝐝𝐞𝐫 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍 𝐭𝐚𝐮 𝐡𝐚𝐧𝐨𝐢𝐧 𝐡𝐚𝐦𝐮𝐭𝐮𝐤 𝐡𝐨𝐝𝐢 𝐡𝐚𝐫𝐞𝐞 𝐛𝐚́ 𝐬𝐢𝐭𝐮𝐚𝐬𝐚𝐮𝐧 𝐡𝐨𝐭𝐮-𝐡𝐨𝐭𝐮 𝐦𝐚𝐤 𝐚𝐤𝐨𝐧𝐭𝐞𝐬𝐞 𝐢𝐡𝐚 𝐦𝐮𝐧𝐝𝐮 𝐨𝐡𝐢𝐧 𝐥𝐨𝐫𝐨𝐧 𝐧𝐢𝐚𝐧,” nia hateten.
Primeiru-Ministru haktuir oitoan kona-bá ninia partisipasaun durante fórum ASEAN maka, Timor-Leste nu’udár observadór ne’ebé mai partisipa iha simeira Kuala Lumpur, konsidera mós katak TL hatama ona pedidu atu sai membru bá ASEAN.
Ho ida-ne’e bá dala-lima ona mak PM Xanana Gusmão partisipa fórum ASEAN, bá da-huluk iha fulan-Setembru 2023 iha Jakarta-Indonézia, iha Tokyo Japaun hodi selebra tinan 50 kooperasasaun ASEAN ho Japaun, tuir-mai bá Melbourne-Austrália hodi selebra tinan-50 kooperasaun Austrália-ASEAN.
Tinan 2024 iha Laos, entrega prezidénsia ASEAN bá Malázia no Primeiru-Ministru Malázia, Anwar Ibrahim bolu PM Xanana bá Malázia foin lalais ne’e hodi ko’alia oinsá maka haree bá adezaun TL nian.
“𝐃𝐢’𝐚𝐤 𝐭𝐞𝐛𝐭𝐞𝐛𝐞𝐬 𝐛𝐚́ 𝐭𝐢𝐧𝐚𝐧 𝟐𝟎𝟐𝟓, 𝐌𝐚𝐥𝐚́𝐳𝐢𝐚 𝐤𝐚𝐞𝐫 𝐏𝐫𝐞𝐳𝐢𝐝𝐞́𝐧𝐬𝐢𝐚 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍 𝐡𝐚𝐫𝐞𝐞 𝐛𝐚́ 𝐢𝐧𝐤𝐥𝐮𝐳𝐢𝐯𝐢𝐝𝐚𝐝𝐞 𝐧𝐨 𝐬𝐮𝐬𝐭𝐞𝐧𝐭𝐚𝐛𝐢𝐥𝐢𝐝𝐚𝐝𝐞. 𝐈𝐡𝐚 𝐥𝐨𝐫𝐨𝐧 𝐫𝐮𝐚 𝐧𝐞’𝐞 𝐟𝐨́ 𝐡𝐚𝐭𝐞𝐧𝐞 𝐤𝐚𝐭𝐚𝐤 𝐢𝐡𝐚 𝐩𝐨𝐥𝐢́𝐭𝐢𝐤𝐚 𝐬𝐚𝐢𝐝𝐚 𝐝𝐞’𝐢𝐭 𝐤𝐚𝐝𝐚 𝐫𝐚𝐢 𝐭𝐞𝐧𝐤𝐞 𝐢𝐡𝐚 𝐢𝐧𝐤𝐥𝐮𝐳𝐢𝐯𝐢𝐝𝐚𝐝𝐞, 𝐡𝐨𝐭𝐮-𝐡𝐨𝐭𝐮 𝐭𝐞𝐧𝐤𝐞 𝐩𝐚𝐫𝐭𝐢𝐬𝐢𝐩𝐚 𝐡𝐨𝐝𝐢 𝐡𝐚𝐬𝐚𝐢 𝐝𝐞𝐬𝐢𝐳𝐚𝐮𝐧 𝐚𝐭𝐮 𝐤𝐨’𝐚𝐥𝐢𝐚 𝐤𝐨𝐧𝐚-𝐛𝐚́ 𝐬𝐮𝐬𝐭𝐞𝐧𝐭𝐚𝐛𝐢𝐥𝐢𝐝𝐚𝐝𝐞,” Xefe Governu hateten.
Iha Malázia, hasai mós hanoin bo’ot ida bá ASEAN to’o tinan 2045. Dokumentu bo’ot tebtebes ne’ebé ko’alia buat hotu-hotu, no Prmeiru-Ministru Ibrahim fó motivasaun, hanoin, vizaun atu ASEAN metin liu-tán.
“𝐌𝐞𝐭𝐢𝐧 𝐧𝐨 𝐦𝐚𝐤𝐚’𝐚𝐬 𝐥𝐢𝐮-𝐭𝐚́𝐧 𝐭𝐚𝐧𝐛𝐚 𝐡𝐨𝐭𝐮-𝐡𝐨𝐭𝐮 𝐤𝐨’𝐚𝐥𝐢𝐚 𝐢𝐡𝐚 𝐟𝐨́𝐫𝐮𝐦 𝐧𝐢𝐚 𝐥𝐚𝐫𝐚𝐧. 𝐌𝐮𝐧𝐝𝐮 𝐚𝐠𝐨𝐫𝐚 𝐥𝐢𝐮-𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐬𝐢𝐭𝐮𝐚𝐬𝐚𝐮𝐧 𝐢𝐧𝐬𝐞𝐫𝐭𝐞𝐳𝐚, 𝐩𝐨𝐥𝐢́𝐭𝐢𝐤𝐚 𝐧𝐞’𝐞𝐛𝐞́ 𝐥𝐚 𝐤𝐥𝐚𝐫𝐮, 𝐩𝐨𝐥𝐢́𝐭𝐢𝐤𝐚 𝐧𝐞’𝐞𝐛𝐞́ 𝐟𝐚𝐡𝐞, 𝐩𝐨𝐥𝐢́𝐭𝐢𝐤𝐚 𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐫𝐚𝐢 𝐛𝐨’𝐨𝐭 𝐬𝐢𝐫𝐚 𝐧𝐞’𝐞𝐛𝐞́ 𝐡𝐚𝐤𝐚𝐫𝐚𝐤 𝐢𝐧𝐩𝐨𝐢𝐧 𝐝𝐞’𝐢𝐭 𝐬𝐢𝐫𝐚-𝐧𝐢𝐚 𝐢𝐧𝐭𝐞𝐫𝐞𝐬𝐞. 𝐍𝐞’𝐞 𝐝𝐮𝐧𝐢, 𝐬𝐚𝐢𝐝𝐚 𝐦𝐚𝐤 𝐓𝐋 𝐧𝐮’𝐮𝐝𝐚́𝐫 𝐨𝐛𝐬𝐞𝐫𝐯𝐚𝐝𝐨́𝐫 𝐚𝐩𝐫𝐞𝐧𝐝𝐞 𝐚𝐭𝐮 𝐡𝐚𝐫𝐞𝐞 𝐛𝐚́ 𝐤𝐨𝐧𝐣𝐮𝐧𝐭𝐮𝐫𝐚 𝐦𝐮𝐧𝐝𝐢𝐚́𝐥 𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐫𝐚𝐢 𝐛𝐨’𝐨𝐭 𝐬𝐢𝐫𝐚, 𝐡𝐚𝐭𝐞𝐤𝐞 𝐛𝐚́ 𝐬𝐢𝐭𝐮𝐚𝐬𝐚𝐮𝐧 𝐢𝐡𝐚 𝐦𝐮𝐧𝐝𝐮, 𝐢𝐡𝐚 𝐟𝐚𝐭𝐢𝐧 𝐛𝐚𝐫𝐚𝐤 𝐢𝐭𝐚 𝐡𝐨𝐭𝐮 𝐡𝐚𝐭𝐞𝐧𝐞 𝐬𝐞𝐢 𝐢𝐡𝐚 𝐟𝐮𝐧𝐮,” nia hateten.
Xanana Gusmão dehan, konjuntura mundiál ne’ebé ko’alia kona-bá páz maibé apoia hela funu, ko’alia kona-bá Lei internasionál maibé Lei ne’e aplika de’it bá kazu ne’ebé rai bo’ot sira iha interese iha ne’ebá, kuandu laiha Lei internasionál ne’e la vale.
“𝐅𝐨́𝐫𝐮𝐦 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍 𝐧𝐞’𝐞 𝐝𝐢’𝐚𝐤 𝐭𝐞𝐛𝐭𝐞𝐛𝐞𝐬 𝐭𝐚𝐧𝐛𝐚 𝐢𝐡𝐚 𝐧𝐞’𝐞 𝐟𝐨́ 𝐡𝐚𝐭𝐞𝐧𝐞 𝐤𝐨𝐧𝐚-𝐛𝐚́ 𝐩𝐫𝐨𝐛𝐥𝐞𝐦𝐚 𝐢𝐡𝐚 𝐧𝐞’𝐞𝐛𝐞́, 𝐫𝐚𝐢 𝐬𝐞𝐥𝐮𝐤 𝐦𝐨́𝐬 𝐟𝐨́ 𝐡𝐚𝐭𝐞𝐧𝐞 𝐬𝐢𝐫𝐚-𝐧𝐢𝐚 𝐝𝐢’𝐚𝐤 𝐧𝐨 𝐥𝐚’𝐨 𝐨𝐧𝐚 𝐭𝐨’𝐨 𝐢𝐡𝐚 𝐧𝐞’𝐞𝐛𝐞́, 𝐡𝐨𝐝𝐢 𝐡𝐨𝐭𝐮-𝐡𝐨𝐭𝐮 𝐤𝐨𝐨𝐩𝐞𝐫𝐚 𝐛𝐚́ 𝐦𝐚𝐥𝐮, 𝐢𝐡𝐚 𝐞𝐬𝐩𝐢𝐫𝐢́𝐭𝐮 𝐢𝐧𝐤𝐥𝐮𝐳𝐢𝐯𝐢𝐝𝐚𝐝𝐞 𝐤𝐚𝐭𝐚𝐤 𝐡𝐨𝐭𝐮-𝐡𝐨𝐭𝐮 𝐭𝐞𝐧𝐤𝐞 𝐡𝐚𝐦𝐮𝐭𝐮𝐤 𝐚𝐣𝐮𝐝𝐚 𝐦𝐚𝐥𝐮,” Xanana tenik.
Buat importante ne’ebé bele haree hamutuk maka iha Sesaun loron 27 maiu 2025 parte dader nian ASEAN ho rai sira Árabe iha Médiu Oriente hanesan Kwait, Saúde Arábia, Oman, Emirate Arabe Unidus.
“𝐃𝐢’𝐚𝐤 𝐭𝐞𝐛𝐭𝐞𝐛𝐞𝐬 𝐭𝐚𝐧𝐛𝐚 𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐩𝐚𝐫𝐭𝐞 𝐢𝐝𝐚 𝐝𝐞𝐡𝐚𝐧 𝐚𝐦𝐢 𝐛𝐞𝐥𝐞 𝐢𝐧𝐯𝐞𝐬𝐭𝐞 𝐢𝐡𝐚-𝐧𝐞’𝐞 𝐧𝐨 𝐬𝐢𝐫𝐚 𝐬𝐞𝐥𝐮𝐤 𝐝𝐞𝐡𝐚𝐧 𝐬𝐢𝐫𝐚 𝐛𝐞𝐥𝐞 𝐥𝐨𝐤𝐞 𝐢𝐡𝐚 𝐚́𝐫𝐞𝐚 𝐧𝐞’𝐞 𝐡𝐨𝐝𝐢 𝐚𝐣𝐮𝐝𝐚 𝐦𝐚𝐥𝐮 𝐧𝐨 𝐫𝐞𝐟𝐨𝐫𝐬𝐚 𝐞𝐤𝐨𝐧𝐨𝐦𝐢𝐚, 𝐫𝐞𝐟𝐨𝐫𝐬𝐚 𝐣𝐞𝐫𝐚𝐬𝐚𝐮𝐧 𝐟𝐨𝐮𝐧 𝐢𝐡𝐚 𝐤𝐨𝐧̃𝐞𝐬𝐢𝐦𝐞𝐧𝐭𝐮,” PM Xanana sita.
Iha parte lorokraik, iha fórum ASEAN hotu-hotu fó-hanoin kona-bá oportunidade ne’ebé barak tebes atu bele aprosima Rejiaun tolu ne’e, atu aumenta kbiit ekonomia, la’ós atu manán de’it osan maibé kbiit atu hadi’a povu nia moris no hadi’a jerasaun foun nia moris.
ASEAN hatudu dadaun ona bá mundu katak la’ós organizasaun Rejionál ida ne’ebé ho naran de’it maibé hamutuk hodi partisipa, koopera, bele fó no bele simu.
“𝐈𝐝𝐚-𝐧𝐞’𝐞 𝐦𝐚𝐤 𝐛𝐮𝐚𝐭 𝐝𝐢’𝐚𝐤 𝐭𝐞𝐛𝐭𝐞𝐛𝐞𝐬 𝐡𝐨𝐬𝐢 𝐀𝐒𝐄𝐀𝐍 𝐧𝐨 𝐢𝐭𝐚 𝐡𝐮𝐬𝐮 𝐛𝐨’𝐨𝐭 𝐭𝐢𝐧𝐚𝐧 𝐢𝐝𝐚-𝐧𝐞’𝐞 𝐢𝐭𝐚 𝐦𝐨́𝐬 𝐬𝐞𝐢 𝐬𝐚𝐢 𝐦𝐞𝐦𝐛𝐫𝐮 𝐩𝐥𝐞𝐧𝐮,” Xefe Governu ne’e espera.
Ohin Xefe Governu ho delegasaun fila hikas mai Timor-Leste ho Aero Dili.
LINK (Média-GPM)